یکی از کتابهای بجا مانده از روزگار ایران پیش از اسلام به زبان پهلوی کتاب یادگار زریران (یادگار دودمان زَریر) است.

یادگار زریران حماسه و یلنامه غم انگیزی است که از روزگار ساسانیان بجا مانده و بر پایه نوشته‌ای کهن و اصیل از روزگار پارتیان است. بنابر این ریشه‌های تاریخی نمایش سنتی سوگناک که امروزه به ما رسیده در پیش از اسلام وجود داشته‌است. با گذشت زمان و دگرگونی‌هایی که از سوی نوحه‌ سرایان و شبیه‌سازان هر عصر در نمایش، شبیه‌خوانی پدید آمده و با رویداد تاریخی و آیینی عاشورا، این گونه نمایش در روزگار صفوی به اوج خود رسیده‌است. یعنی سیر و پویه تکاملی شبیه خوانی از سوگواری‌هایی که بر سیاوش و پهلوان-نامه یادگار زریران می‌شده، آغاز شده و با کشته شدن امام حسین (از پیشوایان شیعه‌ها) و رویداد عاشورا ادامه یافته‌است. داستان زریر قهرمان یادگار زریران همانندی شگرفی دارد با داستان عباس برادر امام حسین در دشت کربلا. این کتاب یکی از منابع و آبشخورهای شاهنامه فردوسی بوده‌ است.

منابع ما درباره ی تاریخ شاهنشاهی اشکانی اندک است و به جز چند کتیبه ی کوتاه و سکه های آن دوره ، منابع رومی بیشترین اطلاعات را در مورد این دوره در اختیار ما قرار می دهند . در این میان چند متن مانند ویس و رامین و دو متن پهلوی درخت آسوریو یادگار زریران وجود دارند که لغات موجود در آنها نشان دهنده ی آن است که این متون به دوره ی اشکانی برمی گردند و ساخته و پرداخته ی آن دوره می باشند. با این که یادگار زریران به زبان پهلوی ست و در زمان ساسانیان تدوین نهایی شده ، ولی وجود کلماتی مانند hamharzan  « همراهان »، puhr « پور، پسر »، amwast « کوبیدن »، و harwin « همه » نشان دهنده ی آن است که نسخه ی قدیمی تر آن به زبان پارتی بوده است . یادگار زریران که آن را به درستی « آهنگ خدایان » ایرانی یعنی Bhagavadgita ایرانی نامیده اند درباره ی جدال مزداپرستان ایرانی و خیون هایی ست که حاضر به قبول این دین نبودند . خیون ها می خواستند گشتاسپ دین مزدیسنا را رها کند . درغیر این صورت جنگی هولناک انجام خواهد گرفت و همین طور هم می شود .

ايلياد و اديسه اثر هومر يوناني

هومِر، سراينده و داستان‌سرای یونانی است. وی كمابيش پيرامون ۸۰۰ سال پیش از میلاد می‌زیسته‌است. از اين سراينده زبر‌دست، دو چكامه(منظومه) به نامهای ایلیاد و ادیسه به يادگار مانده است. همه‏‌ آنچه که ما درباره تاریخ و افسانه‌های یونان‌باستان می‌دانیم از اين دو چكامه برگرفته شده است.

ايلياد

ایلیاد، يادواره رزمي‌حماسی است كه داستان بسته است به ربوده شدن هلن (زن زیباروی منلاس) به دست پاریس پسر پریام شاه ایلیون (تروا).

خواستگاران هلن هم‌پیمان شده بودند که چنانچه گزندی به هلن رسید شوهر اورا در كيفر دادن فرد آزار رساننده ياري دهند. از این روي سپاهی بزرگ به فرماندهی آگاممنون و با حضور پهلوانانی چون آشیل اولیس، پاتروکل، آژاکس و… به سوی شهر تروا روانه گردید تا هلن را از پاریس بازپس گیرند. سپاهیان یونان ده سال تروا را دورگيري (محاصره) کردند اما با دلاوري‌هاي پهلوانان تروا، به ویژه هکتور برادر پاریس و پشتیبانی خدایانی چون زئوس و آفرودیت و آپولون نتوانستند كامياب شوند.

***

اديسه

اُدیسه، ديگر يادواره کهن رزمي‌حماسي از هومر است. شیوهٔ بازگويي داستان‌ها در اين چكامه، با چكامه ایلیاد دگرگون است.

چكامه ادیسه، سرگذشت بازگشت یکی از سران جنگ تروا (ادیسیوس فرمانروای ایساکا) است. در این سفر که بیش از بیست سال به درازا می‌انجامد، پيشامد‌هاي گوناگون و دشواري برای وی و همراهانش پیش مي‌آيد. در پايان ادیسیوس که همگان گمان می‌نمودند کشته شده، به ميهن خود بازگشته و دست چنگ‌اندازان را از سرزمین و زن و فرزند خود کوتاه مي‌نمايد.